D O S T L U K

Marcus Tullius Cicero,Yaşlıktan(De Senectute),sonra Dostluk'u(De Amicitia) da övdü.Düşünce, Aristoteles'le Theophrastos'tan gelmektedir.Ancak, Romalı stoacı Cicero,dostluğun, Yunan kökünden gelen tanımını Romalılaştırmıştır.Tanım,stoacılığın temel düşüncesine uygundur:Dostluk,anlaşmaktır(symphonia).Dostluk,insanların insanlarla ve tanrılarla ilgili her şeyde,yakınlık ve sevgi duygularıyla anlaşmalarıdır.Ancak,iki insanın birbiriyle anlaşabilmesi kolay değildir.Dostluğu gerçekleştirecek bir anlaşmanın doğabilmesi için birtakım nitelikler ister.Bu nitelikleri taşımayanlar,dost olamayacakları gibi,dost da edinemezler.Cicero,yapıtında,bu nitelikleri bilimsel bir sıraya sokarak saymamıştır.Yapıtın bütünü içinde, konuşmanın gidişine göre serpiştirilen bu nitelikler,şöylece sıralanabilirler:

1- Dostluk, ancak iyi insanlar arasında gerçekleşebilir. İyilik, dostluğun en gerekli niteliğidir.İyi olmayan insanlar dost olamazlar.Ama iyiliğin ölçüsü nedir?..Cicero,iyilik konusunda,filozofların ölçülerini aşırı bulmaktadır.Filozoflara göre,bir insanın iyi olabilmesi için,bilge olması gereklidir.Cicero'ya göre,bu anlamda bir iyiliğe hiçbir ölümlü erişememiştir. Bilgelik,kıskançlık dolu,karanlık bir sözdür.İyi sayılmak için doğruluk, dürüstlük, hakseverlik ve cömertlik yolunu tutmak yeter.Katıksız iyilik, erdemli kişide bulunur.Çünkü dostluğu hem doğuran,hem sürdüren erdemdir.Genellikle iyi sayılan insanlar,iyi insanlardır.Onların erdemleri,günlük yaşayış için yeterlidir.Hiçbir zaman, hiçbir yerde bulunmayan insanları düşlemek gerekmez.

2- Dostluk, sürekliliği gerektirir. Süreklilik niteliği bulunmayan yerde,dostluğun sözü edilemez.Sürekliliği de ancak erdemlilik sağlayabileceğine göre,bu nitelik,iyilik niteliğine sıkıca bağlıdır.Cicero'ya göre, gerçek
dostluklar ölümsüzdür.Ancak bu sürekliliği sağlamak da kolay bir şey değildir.Ortaya çıkar ayrılıkları çıkabilir,
siyasal düşünceler çatışabilir, insanların huyları değişebilir.Kara alınyazıları gibi,dostluğun üstüne çöken öyle
rastlantılar vardır ki,bunlardan kaçınmak,insan bilgeliğinin değil,talihin işidi
3- Dostluk, her alanda uyuşmayı gerektirir. Her alanda uyuşmamış olanlar,süreklilik niteliğini,bundan ötürü de dostluğu sağlayamazlar. Düşüncelerinde,beğenilerinde,yaşayışlarında benzerlik bulunanlar,birbirleriyle
uyuşabilirler.Ayrı düşünceler,ayrı beğeniler,ayrı yaşayış biçimleri uyuşma yerine,çatışma doğururlar.Her alanda uyuşmamış kişilerin dostluğu,yalancı bir dostluktur ve her yalancılık gibi günün birinde kırılıp dökülmek zorundadır.

4- Dostluk, sadakati gerektirir. Çünkü uzun bir süre uyuşmuş bulunanlar,bu uyuşmanın bir,ya da birkaç niteliğini yitirebilirler.Önceden uyuşmamış kişilerin dostlukları ne kadar yalancı bir dostluksa,bu niteliklerin yitirilmesinden ötürü bozulan dostluklar da o kadar yalancıdır.Gerçek dostluk,ölümsüzdür.Talihin gözü kördür
derler ama,güler yüz gösterdiği kişilerin de gözlerini kör ettiği bir gerçektir.Onlar,çok kez,bir kendini beğenme ve dostunu hor görme duygusuna kapılabilirler.Hiçbir şey,talihli bir budaladan daha çekilmez olamaz.Kimilerinin; önceden erdemli insanlarken,kumanda ve yetki elde ederek mutluluğa eriştikten sonra,değiştikleri,eski dostlarını hor görüp yenilerine bağlandıkları görülebilir.Yetkileri ya da paralarıyla alınabilecek her şeyi elde edip de,dostluğu,evrenin bu en değerli ve en güzel süsünü elde etmemelerinden daha budalaca ne olabilir?Alınabilecek olan şeyler,kim güçlüyse onun malıdırlar.Dostluksa,sadece dostun malıdır.

5- Dostluk,akıllılığı gerektirir. Herkesin mallarını alırken,sadece kendisinin olanı almasını beceremeyen budalalar dostluk kuramazlar.Bu akıllılık, sevgi alanında filizlenen bir akıllılıktır.Sevgi erdemi,dostlukları hem kurar,hem korur.Çünkü, onda her türlü ahenk,süreklilik,sağlamlık vardır.Kendini gösterip ışığını parlattığı zaman,başkasında da parladığını gördüğü erdem ışığına yaklaşır,ondaki ışıktan da ışık alır.Dostluk,işte bu ışıktan tutuşur.Sevgi ve dostluk sözcükleri aynı kökten gelirler(Amor, amicitia, amore).Sevmekse,hiçbir şeye
gereksinmeden,hiçbir yarar beklemeden,sevilen'e bağlanmak demektir.Akıllılık,gerçek olanla gerçek olmayanı
ayırmada tek ölçüdür.Yüze gülücüyle gerçek dostu,akıllılık ayırır.

6- Dostluk,birliği gerektirir. Taras'lı Arkhitas (İ.Ö. dördüncü yüzyılda yaşayan Pythagorasçı filozof) ne doğru söylemiş:Bir insan,göğe yükselerek evreni ve yıldızların güzelliğini seyretseydi bu seyir ona hoş gelmeyecekti.Oysa yanında gördüklerini anlatabileceği bir dostu bulunsaydı bundan pek hoşlanırdı...Evet, doğa yalnızlığı sevmiyor. Dostluğun en tatlı yanı da, doğanın istediği bu birlikteliği gerçekleştirmesidir.Doğa,ne istediğini,ne aradığını bu kadar açık olarak belli ettiği halde,bilmem nasıl oluyor da bu kadar sağırlaşabiliyor,doğanın uyarmalarına kulaklarımızı bu kadar tıkayabiliyoruz?..Dostlar arasında,sadece sevgi ve beğenme değil,saygı da bulunacaktır.Doğa,dostluğu,erdemin yardımcısı olsun diye vermiştir,kötülüklerin yardakçısı olsun diye değil.Onun amacı şudur:Erdem,tek başına en üstün iyi'ye erişemediğine göre,oraya başkasıyla birleşip ortak olarak erişsin.İşte,bence,diyor Cicero, insanların peşinde koşmaya değer saydıkları her şeyi, şerefi, ünü, ruhun sükun ve sevincini içine alan birlik, bu birliktir.Bütün bunlar var olunca,yaşamak, mutlulukla dolar.Bunlar olmadan mutlu olunamaz.Mademki bu birlik,en üstün iyiliktir, onu elde etmek istiyorsak,erdem kazanmaya çalışalım.Erdemsiz,ne dostluğa,ne de herhangi bir şeye erişebiliriz.Erdeme değer vermeden dost edindiklerini sanan insanlar bir gün kötü bir olayla karşılaşmak zorunda kalırlarsa,o zaman;ne kadar yanılmış olduklarını anlayacaklardır.Atinalı Timon bile(insanların nankörlüğünden tiksinerek yalnızlığı arayan Atinalı zengin),tiksintisini dökebilecek bir insan aramamaya katlanamamıştır.

Cicero,yapıtında,dostluğun sınırlarını da çizmeye çalışıyor.Soruyor:Acaba,Coriolanus'ün(İ.Ö. V'nci yüzyılda yaşayan Romalı komutan, önceleri pek sevildiği halde,sürgün cezasına çarptırılınca Roma'nın üstüne yürümeye kalkmıştı)dostları olsaydı,vatana karşı,onunla birlikte silaha sarılırlar mıydı?.. Doğa,dostluğu,erdemin yardımcısı olsun diye vermiştir,kötülüklerin yardakçısı olsun diye değil.Dostluğun temeli,erdeme karşı duyulan saygıya dayandığına göre,insan erdemden ayrılırsa,dostluk süremez.Utanç verici bir şey istememek,istenince de yapmamak,dostluğun en kutsal yasasıdır.Dosttan şerefli şeyler istemek,dost uğruna şerefli şeyler yapmak,dostluğun en kutsal yasasıdır.

Bu konuda üç düşünce ileri sürülmektedir:

a) Dostumuza karşı,kendimize beslediğimiz duyguların aynını beslemek düşüncesi: Bu düşünce,doğru bir
düşünce değildir.Çünkü,kendimiz için yapamayacağımız nice işler vardır ki,dostlarımız uğrunda pekala
yapabiliriz.Örneğin,kendimiz için yalvarmak şerefsizlik olduğu halde,dostumuz için yalvarmak ne büyük şereftir.

b) Dostumuza karşı,dostumuzun bizim için beslediği duyguların aynını beslemek düşüncesi: Bu düşünce de,doğru değildir.Yapılan ve görülen iyiliklerin eş olmasını istemek,dostluğu çok ince ve derin hesaplara vurmak demektir.Gerçek dostluk,daha zengin, daha cömerttir. Aldığından çok vermemekte bu kadar titiz davranmaz.

c) Dostumuza karşı,onun kendisine beslediği duyguların aynını beslemek düşüncesi: Bu düşünce de yanlıştır.Çünkü,kimi insanların güçleri kırılmış,ya da başarıya ulaşma umutları yitirilmiş olabilir.Dostunun da onun gibi düşünmesi dostluğa yaraşmaz.Tersine,dost,dostunun güçsüzlüğünü gidermeye,yitirilen umutlarını desteklemeye çalışan kişidir.

Öyleyse,gerçek dostluğun sınırları başka türlü çizilecektir:Töresel bir temizlik içinde katıksız bir anlaşma.

Dostluk üstüne söyleyeceklerim işte bunlar,diyor Cicero,size gelince,siz erdeme öylesine değer verin ki,onsuz dostluk olamaz erdemden başka hiçbir şeyin dostluğa üstün tutulabileceğine inanmayın.

(a)